Skyldulesning um IceSave.

Herdís Þorgeirsdóttir prófessor í lögum skrifar góða grein í Fréttablaðið í dag. Margt gott kemur fram hjá henni.

Ógn við öryggi og sjálfstæði þjóðar – og framtíð evrópsks samstarfs

Herdís Þorgeirsdóttir

Herdís Þorgeirsdóttir skrifar:

Fámenn þjóð á hjara veraldar stendur ein andspænis voldugum nágrannaríkjum, þjóðum sem hún til langs tíma hefur álitið vinaþjóðir. Þessari þjóð sem háð hefur harða lífsbaráttu á mörkum hins byggilega heims í meira en þúsund ár er gert að kokgleypa samning um óviðráðan­legar skuldir sem kunna að gera út af við efnahagslegt sjálfstæði hennar og skerða grundvallarréttindi þeirra sem áttu engan þátt í að stofna til þeirra. Skuldir sem urðu til í útrás fjármálafyrirtækja, sem uxu ríkinu yfir höfuð þegar þau tóku þátt í darraðardansi óheftrar markaðshyggju.

Íslenska ríkið hafði gengið til samstarfs við aðrar Evrópuþjóðir með undirritun EES-samningsins 1993, sannfært um að evrópskt efnahagssvæði myndi stuðla að uppbyggingu Evrópu á grundvelli friðar, lýðræðis og mannréttinda eins og segir í inngangsorðum samningsins. Þar áréttuðu þessi ríki náin samskipti sín, sameigin­legt gildismat frá fornu fari og evrópska samkennd.

Bretar og Hollendingar eru stofnaðilar að Evrópuráðinu og ásamt Íslendingum í hópi fyrstu Evrópuþjóðanna til að undirrita Mannréttindasáttmála Evrópu 1950. Á rústum síðari heimsstyrjaldarinnar strengdu þessar þjóðir heit um að virða mannréttindi, lýðræði og réttarríki.

Þegar lagður var grunnurinn að stofnun Evrópuráðsins 1949 sagði Winston Churchill forsætisráðherra Breta að þessi ríki hefðu ekki tekið höndum saman gegn öðrum kynþáttum eða þjóðum heldur gegn kúgun og harðstjórn sem birtist í alls konar dulargervum. „Við verðum að hefja okkur yfir hömlulausar, eigingjarnar hvatir sem hafa sundrað þjóðum Evrópu og breytt þeim í rústir," sagði hann. Nú sextíu árum síðar stöndum við andspænis tveimur voldugum þjóðum sem í bandalagi við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn eru að gera atlögu að íslenskum almenningi, börnum okkar og framtíð. Þær krefjast þess að stjórnvöld geri samninga fyrir hönd barna okkar og barnabarna, samninga sem munu bera fámenna þjóð ofurliði. Bretar eru komnir langan veg frá þeim hugsjónum sem birtast í ræðu Churchills eftir stríð og minna má Hollendinga á óráðsíu og sífelld gjaldþrot Rembrandts. Sem betur fer voru skuldunautarnir ekki utanlands því þá hefðu meistaraverkin verið flutt úr landi.

Er það skylda okkar að greiða fyrir þessa reikninga? Ef svarið er afdráttarlaust já hví hræðast þessar þjóðir dómstólaleiðina eða alþjóðlegan gerðardóm? Hví ganga þessar þjóðir á skjön við þann grunn, sem Evrópusambandið byggir tilverurétt sinn á sem eru hin sameiginlegu gildi Evrópu? Ef þær gera það þá liðast Evrópusambandið í sundur. Evrópusambandið með sinn innri markað og markmið um hagsæld hefur staðfest með breytingum á Rómarsáttmálanum að virðing fyrir grundvallarréttindum er forsenda fyrir því að annað gangi, líka fjármálamarkaðir. Bandalag var lykilorðið í stofnun Evrópubandalagsins.

Minni á orð Roberts Schumans, eins af stofnendum Evrópuráðsins og kola- og stálbandalagsins, forvera Evrópubandalagsins, manns sem skildi út á hvað evrópsk samvinna ætti að ganga, ekki út á „hernaðarbandalag og ekki aðeins út á efnahagslegu einingu heldur fyrst og fremst út á hið siðmenntaða bandalag í víðtækasta skilningi þess orðs." Forystumenn Evrópuríkja sem nota eða nýta sér tengsl við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn til að kúga fámenna þjóð eru komnir svo langt frá þeim stórhuga mönnum sem stofnuðu Evrópuráðið, þeirri siðmenntuðu hugsun sem þar réði för, að þeir eiga meira sameiginlegt með rústunum en hugmyndinni um réttar­ríkið og virðingu fyrir mannréttindum. Sú leið sem hér hefur verið farin sýnir að fleira hefur skemmst í alþjóðavæðingu viðskipta en fjárhagslegir hagsmunir. Forystumenn þessara þjóða eru að koma fram við íslensku þjóðina af fádæma óvirðingu.

Íslenska þjóðin stofnaði ekki til þessara skulda. Hvaðan kemur henni skyldan til að greiða skuldir sem einkaaðilar stofnuðu til eftir að bankarnir fóru úr ríkis­eigu? Einkavæðing fyrirtækja og afnám miðstýringar og reglna var fylgifiskur alþjóðlegra viðskipta og fjármagnsflæðis yfir landamæri. Stjórnvöld kváðust vera að draga úr eigin áhrifum með því að gefa markaðinum svigrúm. Þær voru lágværar raddirnar - einstakra fræðimanna, sem bentu á hættur þessarar þróunar þar sem stórfyrirtæki myndu vaxa ríkjum yfir höfuð - fjármálareglur fylgdu ekki ógnvænlegri hnattvæðingu sem studd var af Alþjóðagjaldeyris­sjóðnum og Alþjóðaviðskiptastofnunni sem hafa vanrækt að gefa því gaum hvaða samfélagslegu áhrif framganga þeirra hefur á samfélög.

Setning Evróputilskipana sem var liður í að mynda sameigin­legan markað fyrir banka- og verðbréfaþjónustu innan EB áttu að koma á samræmdum reglum og eftirlitskerfi sem ætlað var að efla öryggi fjármálaþjónustu, verjast kerfisáhættu, auka neytendavernd og stuðla að skilvirkum og samkeppnishæfum markaði á þessu sviði. Stofnaður var tryggingarsjóður innistæðueigenda með lögum 98/1999 og skyldu aðildarfyrirtæki ekki bera ábyrgð á skuldbindingum sjóðsins umfram lögbundin framlög til hans.

Stefán Már Stefánsson prófessor og Lárus Blöndal hæstaréttarlögmaður hafa bent á sterk lögfræðileg rök um að íslensku þjóðinni beri ekki að endurgreiða þeim innistæðueigendum sem lögðu inn í útibú íslensku bankanna fyrir hrunið. Þeim rökum hefur ekki verið hnekkt. Þeir benda á að ríkisábyrgð verði ekki til úr engu. Til þess að ríkisábyrgð stofnist þarf afdráttarlausa lagaheimild sem ekki er til staðar nú vegna tryggingarsjóðsins.

Það má benda á atriði sem veikja stöðu íslenskra stjórnvalda, eins og skort á eftirliti með útibúum erlendis; yfirlýsingar ráðamanna í samtölum í miðju fátinu þegar hér verður kerfishrun og neyðarlög eru sett. En skuldbindur slíkt komandi kynslóðir? Ríkisábyrgð verður ekki til í samtölum manna á milli. Setning hryðjuverkalaga á íslenskan banka er einnig stórfellt álitamál í þessu samhengi. Þessi álitaefni æpa á meðferð dómstóla eða óháðra úrskurðaraðila.

Þetta eru þó ekki aðeins lögfræðileg álitaefni, þau snúast einnig um pólitík en fyrst og síðast um siðferði í samskiptum á milli þjóða. Einn þekktasti lögspekingur 20. aldarinnar, Louis Henkin, sagði að alþjóðalög vikju alltaf fyrir þjóðarhagsmunum. Engin þjóð beygir sig undir lög sem ógna öryggi hennar og sjálfstæði. Þjóðir gera samninga sín á milli og grundvallarregla í þjóðarétti er að samninga beri að virða. En ekki nauðasamninga. Ekki samninga sem er fyrirséð að ekki er hægt að standa við. Icesave-samningarnir eru eins og Versalasamningarnir þar sem sigurvegarar fyrri heimsstyrjaldarinnar, Bandaríkin, Bretar og Frakkar sömdu um þær stríðsskaðabætur sem Þjóðverjar skyldu borga án þess að Þjóðverjar kæmu að þeim samningum.

Með þessum samningum er gerð aðför að einstaklingum sem byggja þetta land til frambúðar. Öryggi íslensku þjóðarinnar og sjálfstæði er ógnað. Forsvarsmenn þessara ríkja setja inn í samninginn að þeim verði gert kleift að gera fjárnám í eigum íslensku þjóðarinnar ef hún getur ekki staðið í skilum. Ásælast forsvarsmenn þessara nágrannaþjóða náttúruauðlindir okkar? Hve langt eru þeir ekki komnir frá þeim hugsjónum sem evrópsk samvinna byggir á? Hvar er evrópska samkenndin? Vilja þeir að ungir Íslendingar yfirgefi landið sitt þannig að því blæði? Vilja þeir hneppa næstu kynslóð í fjötra skulda? Vilja þeir draga niður lífskjör heillar þjóðar til framtíðar? Vilja þeir Gullfoss, Geysi og Þingvelli? Við myndum aldrei gera kröfu um Shakespeare og Rembrandt. Á maður að trúa því að eftir 60 ár af evrópsku samstarfi þá standi aðeins ein evrópsk þjóð með íslensku þjóðinni - og hún er enn fámennari.

Við getum þráttað endalaust um að setning neyðarlaga eða að gallar í evópskri löggjöf hafi kallað yfir saklausa þjóð ábyrgð. Á meðan blæðir okkur út. Þessar voldugu þjóðir treysta sér ekki til að fara dómstólaleiðina eða kalla á úrskurð óháðra aðila utan lögsögu hlutaðeigandi ríkja. Þó er ljóst að hin lögfræðilegu álitaefni snúast ekki um tæknilegar útfærslur á lagaákvæðum heldur grundvallarspurningar í þjóðarétti.

Hví taka þessar þjóðir þá ekki allt eignasafnið sem á að duga langleiðina fyrir Icesave-innistæðunum og láta áhættuskiptin eiga sér stað hér og nú? Þær hafa mannafla og aðstöðu til að gera sem mest úr þessum eigum innan sinnar lögsögu. Þessar fjölmennu evrópsku þjóðir þurfa ekki að óttast að með því móti bresti stíflan og enginn muni lengur taka mark á Evrópusambandinu og að hinn innri markaður muni hrynja. Ábyrgð þeirra er mikil. Nú reynir á hvort þar eru stjórnspekingar í ætt við þá sem hófu evrópska samvinnu upp úr rústum mikilla hörmunga fyrir meira en hálfri öld. Raunveruleg stjórnkænska er að þora að gera hið ómögulega og takast það. Lymska er heigulsháttur. Íslendingar efast sumir hvort þeir eigi, svo vitnað sé í Shakespeare „að þreyja þolinmóðir í grimmu éli af örvum ógæfunnar eða vopn grípa mót bölsins brimi og knýja það til kyrrðar." Hvorugt kann góðri lukku að stýra - hvorki fyrir Íslendinga né fyrir evrópska samvinnu. Voldugar evrópskar þjóðir hafa í hendi sér framtíð evrópskrar samvinnu. Ef hún hefst á atlögu gegn fámennri þjóð með stuðningi Alþjóðagjaldeyrissjóðsins eru það váleg tíðindi fyrir framtíð Evrópu.

Höfundur er prófessor og doktor í lögum frá lagadeildinni í Lundi.

Athugasemdir

[Dúa, 20.6.2009 kl. 21:19]

Takk fyrir að birta greinina hérna. Góð grein og ég er alveg hjartanlega sammála Herdísi.

[Andri Geir Arinbjarnarson, 20.6.2009 kl. 21:25]

Margt gott í þessu þó ég sé ekki sammála öllu.  Samlíkingin við Versali er óviðeigandi og sýnir skilningsleysi og óvirðingu við fallna hermenn og fórnir þjóða að ekki sé talað um útrýmingabúðir Þjóðverja.  Svona samlíking eins og Ingibjörg Sólrún notaði var álitin mjög ósmekkleg í Bretlandi og gagnaðist okkur ekkert.  Þvert á móti. 

Hins vegar skipti litlu máli hvað íslenskir lögmenn og spekingar segja.  Ef Íslendingar voru svo vissir um sína stöðu af hverju skipaði Alþingi ekki strax í nóvember nefnd erlendar sérfræðinga til að fara yfir lagalegu hlið málsins og mæla með aðgerðum.  Þessi nefnd hefði átt að skila áliti í mars og birta í helstu fjölmiðlum Evrópu og nota í samningaviðræðum okkar.  Við höfðum ekkert vopn í okkar hendi.  Hollendingar veifuðu minnisblaði og skýrslum til hollenska þingsins og Bretar höfðu sínar skýrslur en hvað lögðu Íslendingar fram á borðið?  Svona milliríkjadeila snýst ekki aðeins um tæknileg atriði heldur líka fagleg vinnubrögð og kunnáttu.  

Hvaða ályktanir drógu Hollendingar og Breta af okkar vinnubrögðum og hegðun?  Af hverju spyr enginn um það?  Vita og kunna Íslendingar allt best?

[baldur mcqueen (IP-tala skráð) 20.6.2009 kl. 21:34]

Já, Herdís er frábær.

Frábært að geta komið svona eftir hrun og látið ljós sitt skína.

En hvar var þessi ágæta kona meðan íslensk stjórnvöld lugu því að almenningi í Bretlandi og Hollandi að ríkisábyrgðin væri klár?

Hvar voru viðvaranir hennar þá? 

Hentaði ekki að leiðrétta fyrir hrun?

Hefði hún kannski ekki náð sama "stjörnustatus" á þeim tíma?

[Dúa, 20.6.2009 kl. 21:52]

Má enginn tjá sig um ástandið eftir hrun án þess að hafa séð það fyrir og látið alla vita?

Það stendur skýrum orðum í tilskipun ESB um innistæðutryggingar að ríkið ber ekki ábyrgð umfram að koma á innistæðutryggingasjóði:

"Tilskipun þessi getur ekki gert aðildarríkin eða lögbær yfirvöld
þeirra ábyrg gagnvart innstæðueigendum ef þau hafa
séð til þess að koma á einu eða fleiri kerfum viðurkenndum
af stjórnvöldum sem ábyrgjast innlán eða lánastofnanirnar
sjálfar og tryggja að innstæðueigendur fái bætur og tryggingu
í samræmi við skilmálana í þessari tilskipun."

Stundum getum við kynnt okkur og lesið þau gögn sem okkur eru aðgengileg og þurfum ekki að gleypa hrátt það sem hinn eða þessi segir okkur.

[baldur mcqueen (IP-tala skráð) 20.6.2009 kl. 22:19]

Dúa.

Það stendur algerlega klárt að íslensk yfirvöld afneituðu aldrei ríkisábyrgð fyrir hrun - heldur staðfestu hana oft í ræðu og riti.

Mér sýnist fullkomlega eðlileg krafa að löglærðir sem stökkva nú fram í fjölmiðlum og afneita ríkisábyrgð, séu spurðir hví þeir leiðréttu aldrei þennan "misskilning" íslenskra stjórnvalda meðan vel gekk.

Hér þurfti ekkert að sjá fyrir - téð orð íslenskra embættis- og stjórnmálamanna liggja fyrir og lágu fyrir, áður en hrunið varð.

Ég minni t.d. á að Ívar Pálsson vildi sumarið 2008 taka af allan vafa um ríkisábyrgðina og afneita henni.
Ég var (og er) honum ósammála, en hann hafði allavega kjark til að tjá sig um þetta fyrir hrun. 
Ekki af því hann er spámaður - heldur vegna þess að það lá fyrir að íslenska ríkið gaf í skyn í öllum sínum samtölum og verkum að ríkisábyrgð væri á innistæðunum.

Ég spyr því aftur; hvar var Herdís og aðrir löglærðir á þessum tíma?

[Hans Haraldsson (IP-tala skráð) 20.6.2009 kl. 22:45]

Hættu þessu rugli, Baldur.

Þau "íslensku stjórnvöld" sem þú átt við eru væntanlega embættismenn fjármálaeftirlitsins sem ekki stoppuðu af auglýsingatexta frá Landsbankanum.

Hegðun þeirra er vissulega ámælisverð en það er einfaldlega ekki á færi einhverra embættismanna úti í bæ að skapa skattborgurunum ábyrgðir upp á hundruð milljarða. Þannig ábyrgð verður ekki til nema að Alþingi samþykki hana og lög þess efnis séu kynnt með viðeigandi hætti - stjórnskipan lýðveldisins er ekki til skrauts.

[Óskar Helgi Helgason (IP-tala skráð) 21.6.2009 kl. 16:20]

Heil og sæl; Nafna mín - og þið önnur, hér á síðu hennar !

Fór; að áeggjan þinni, nafna. Las greinina; ítarlega, og sannfærðist um hversu marga punkta Jóhnna og Steingrímur, þurfa að svara fyrir, á næstunni. Afbragðs frásaga Herdísar, af þessum málum öllum.

Með beztu kveðjum; sem oftar og fyrri /

Óskar Helgi Helgason